Interview met Lies Bijl

Ere wie ere toekomt: eigenzinnig pionier Lies Bijl

Lies Bijl, pionier van de mindfulness in Nederland, was onlangs jarig: ze werd 70 en dat leek haar een goed moment om haar VMBN-lidmaatschap te beëindigen. 
Een mooie aanleiding om haar te laten vertellen over die spannende pioniersperiode, over wat mindfulness voor haar betekent en hoe ze daarop voortbouwt in haar nieuw ingeslagen weg, en over hoe ze aankijkt tegen het vak van mindfulnesstrainer zijn. Haar aandacht gaat nu vooral uit naar wat Jon Kabat-Zinn ‘helend bewegen’ noemt. “Mindfulness is niet ‘lekker ontspannen’.”

 

Het begon allemaal met een afgebroken medicijnenstudie in Groningen. Of nee, eigenlijk met een klein meisje dat opgroeide met zicht op een grote wereld: in een warm gezin dat in verschillende landen woonde. Een gezin waar nieuwsgierigheid werd aangemoedigd. En dat is wat ze haar hele leven heeft gehouden.
Verschillende ingrijpende gebeurtenissen in haar leven leidden tot evenzoveel heroriëntaties. Een zware hersenschudding confronteerde haar jong met de grenzen van de westerse geneeskunde en was het begin van haar nieuwsgierige zoektocht binnen de traditionele Chinese geneeskunst – toen nog zo onbekend en vaak belachelijk gemaakt. Zo lag haar richting vast: het volgen van het hart, en het verbinden van lichaam en geest, het bijeenbrengen van Oosterse wijsheid en Westerse rationaliteit.

Kennismaking met Jon Kabat-Zinn

“En toen was daar op een luie zondagmiddag in 1994 de tv-serie van Bill Moyers, Healing and the Mind. Lies Bijl viel midden in een aflevering met Jon Kabat-Zinn en was meteen gegrepen. 45 was ze, en ze wist meteen: “Hij doet in de reguliere gezondheidszorg wat hier nog steeds ‘alternatief’ genoemd wordt. Daar wil ik bij aansluiten.” Ze stopte tijdelijk haar lichaamsgerichte therapiepraktijk en reisde af naar de VS voor een 3-maands internship aan de University of Massachusetts Medical Centre. In 1995 volgde ze daar ook, op uitnodiging van Jon, een gespecialiseerde workshop voor professionals in de gezondheidszorg. Inderdaad, bij de ‘grote vier’ aan de wieg van de mindfulness: Ferris Urbanowski, Elana Rosenbaum, Saki Santorelli en Jon Kabat-Zinn. “De meest inspirerende maanden in mijn werkend leven. Alles kwam samen.”

‘Alles’

Alles, dat was haar medische kennis en interesse, gecombineerd met wat ze had geleerd van Lomi lichaamswerk, Tai Chi, Shiatsu massage, meditatie. Alles waarvan ze gebruik maakte in haar praktijk en in haar persoonlijk leven, met als grondgegeven: tussen lichaam en geest bestaat een intensieve wisselwerking, ze vormen een twee-eenheid. In de jaren ’80 werd dat idee nog gemakkelijk weggezet in de alternatieve hoek, dus de tijd in Massachusetts voelde voor Lies als eindelijk een diepe bevestiging en een warm bad. “Ik was onder de indruk van de manier waarop Jon (Kabat-Zinn -red.) de Oosterse ideeën uit het Boeddhistische gedachtengoed wist te vertalen naar een Westerse leefwijze waar geen spatje ‘zweverigheid’ in zit, en die heel veel mensen helpt om te gaan met de soms harde realiteit van het leven, en zo helend werkt. Hij zag heel goed dat langdurige mentale stress leidt tot secundaire fysieke klachten, en dat je die kunt verminderen door de stress te verminderen.”

Pionieren in de Groningse klei

Terug in Nederland liet ze zich niet uit het veld slaan door het nog steeds heersende oordeel ‘alternatief’ en ‘hype uit Amerika’. Ze ging voortvarend aan de slag en vertaalde de Amerikaanse cursus naar het eerste Nederlandse werkboek. “Dat was een moeilijk karwei. Dat vertalen moest op verschillende niveaus: taalkundig, maar ook cultureel. Alleen al het begrip ‘mindfulness’ heeft in het Engels een brede betekenis met veel nuances. Dat werd ‘zorgzame aandacht’.” Met dat eerste Nederlandstalige mindfulness-werkboek startte ze in 1996 haar trainingsgroepen – de eerste mindfulnesstrainingen in de reguliere zorg.
Maar Lies wilde meer: mindfulness geaccepteerd krijgen bij huisartsen en ziektekostenverzekeraars. Ze ging weer studeren, om een netwerk op te bouwen en – via een kwalitatief leeronderzoek over de effecten van mindfulnesstraining bij mensen met het chronisch vermoeidheidssyndroom – een ingang te krijgen bij huisartsen. In deze periode maakte ze kennis met drie mensen die belangrijk zouden worden voor de verdere worteling van mindfulness in Nederland: “Zij verrijkten het aanbod met hun deskundigheid en enthousiasme: Johan Tinge, mijn eerste collega, Sietske de Haan, deelneemster aan mijn allereerste cursus, en Aukje Rood, deelneemster aan mijn eerste weekendtraining voor professionals in de gezondheidszorg.”

Nieuwe wendingen

Dan komt dat ene moment dat het leven van Lies echt op zijn kop zet: haar goede meditatievriendin Els wordt vermoord. Lies vertrekt opnieuw naar Amerika, ditmaal voor een verblijf in een boeddhistisch klooster in Washington State. Als ze tien jaar later, in 2010, weer terugkomt naar Nederland, ontmoet ze Ronald de Caluwé, die haar letterlijk en figuurlijk ruimte geeft haar draai weer te vinden in Nederland. “Het accent van mijn bezigheden verschuift naar het belang van bewegen. De ervaring groeit dat sommige mensen niet de rust op kunnen brengen voor de zittende of liggende meditatie. Hier is een andere ingang nodig voor het ontwikkelen van zorgzame aandacht, namelijk beweging. Niet zomaar bewegen, maar het ontwikkelen van sensitiviteit voor de samenhang tussen aandacht, adem en lichaamssensaties zoals dit al eeuwen geleden vorm kreeg, eerst in Qi Gong en later in Taiji chuan (Tai Chi -red.).” Dat is waar het volgens Lies aan ontbreekt in de Westerse gymnastiek: die draait om prestatie, en leert je niet voelen hoe je beweegt, wat beweging doet voor de verbinding tussen lichaam en geest.

“Het originele uitgangspunt van Jon Kabat-Zinn is, zoals de titel van zijn eerste boek zegt: Using the wisdom of body and mind to face stress, pain and illness. Dit ‘helend bewegen’ wordt in een jonge tak van wetenschappelijk onderzoek ook wel ‘movement based contemplative practices’ genoemd.
Ronald de Caluwé en ik zijn voortdurend bezig met deze ‘wisdom of the body’ en samen zoeken we, net als eerder Jon Kabat-Zinn, naar een training waar geen buitenissig woord aan te pas komt. Een training die past bij Westerse medische begrippen.”
In haar nieuwe praktijk Beweegcafé geeft Lies nu onder andere bewegingslessen en valpreventie aan ouderen. “Ik noem het zorgzaam bewegen: niet gericht op prestatie, willen doen wat je niet kan, maar op het opnieuw leren voelen en ontwikkelen van sensorische signalen die je coördinatie en balans beïnvloeden.”

Wortels van mindfulness: Boeddha!

Mindfulness hoort bij Lies. Wat is volgens haar de essentie ervan? “Je kunt mindfulness alleen goed begrijpen en ontwikkelen in jezelf als je weet hebt van de wortels. Mindfulness is geen ‘lekker ontspannen’. Het is de verbinding zoeken met jezelf en van daaruit met anderen. Het is wakker en alert in de ogen zien van wat er gebeurt in je leven. Weten dat je niet de hele wereld in je macht hebt, maar wel verantwoordelijkheid kunt nemen voor waar je wél invloed op kunt hebben. Het 8-voudige pad waarvan het Boeddhisme spreekt is de kern van de mindfulness. Er zit een diepe wijsheid in. Dat moet je weten en ten diepste begrijpen, als beoefenaar en zeker ook als trainer. Mensen als Jon Kabat-Zinn en Saki Santorelli vertalen dat prachtig, en ook bijvoorbeeld Edel Maex in het Nederlandse taalgebied.”

Het mindfulnesstrainerschap

De nieuwe verlegging van haar pad naar meer lichaamsbewustzijn betekent dat Lies geen mindfulnesstrainingen meer geeft, reden voor haar om afscheid te nemen van de VMBN. De rol die de VMBN opgepakt heeft in het bewaken van de kwaliteit van opleidingen vindt ze heel belangrijk en ook urgent. “Mindfulness beoefenen is één ding, maar voor een goede mindfulnesstrainer is dat niet genoeg, anderen erin trainen is echt iets heel anders. Behalve kennis van de wortels van mindfulness vraagt het dat je de didactiek in je vingers hebt, dat je voorbereid bent op wat er in je trainingen met mensen kan gebeuren en weet hoe je daarmee om moet gaan. Als iemand overvallen wordt door emoties, als er diepe kwetsuren aan de oppervlakte komen, is ‘Ga terug naar je adem’ echt niet genoeg, we leren mensen geen kunstje! We lopen op met onze cursisten in een gezamenlijke zoektocht, al lerend van elkaar. In die zin ben ik ook dankbaar voor de mensen op wier schouders ik mag staan, van wie ik zo veel geleerd heb over de didactiek in trainingen: Jon Kabat-Zinn en Chung Liang. Ik ben een gelukkig mens.”

Lies Bijl vertelt (in vijf blogs) over de beginjaren van de mindfulness en over haar leeronderzoek in Groningen op de website www.relaxmore.nl.
Over haar nieuwe bewegingspraktijk vind je alles op haar eigen website www.beweegcafe-apeldoorn.nl.

17 november 2020